Para Birimlerinin İsimleri Nereden Gelir?
Napolyon'un "Para, para, para" dediğine dair yaygın bir inanış vardır bildiğiniz gibi. Tam olarak böyle söylediğine dair kesin bir kanıt olmasa da en azından ekonomiye verdiği önem biliniyor. "Bir ordu midesinin üzerinde yürür. / Une armée marche sur son estomac." özlü sözüyle de bunu kanıtlıyor. Bu sözü sanırım en çok profesyonel spor müsabakalarında, özellikle de futbol ve basketbol gibi takım sporlarında görürüz. Ücretleri tam ve zamanında yatan takımlar, fizik güç veya yetenek olarak rakip takımın gerisinde olsalar da genellikle galip gelirler. Güzel bir Türk atasözünün dediği gibi: "Aç ayı oynamaz". Lidyalılar MÖ 7. yüzyılda altın-gümüş alaşımı madeni parayı tedavüle sokmadan önce de alışveriş vardı tabii ki ama, paranın buna bir standart getirdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Lidyalıların bastıkları para şekilsizdi (minyatür bir külçe gibiydi), üzerinde aslan figürleri vardı, kraliyet damgası olduğu buradan anlaşılırdı (birkaç örneğini paragrafın sonuna ekliyorum). Antik tarihçiler ve öykü anlatıcıları Lidya'nın başkentinde, bugünkü Manisa'da akan Sart Çayı'nın altın yüklü olduğu ifade ederdi. Çünkü efsaneye göre dokunduğu altın olan Frigya kralı Midas, bu akarsuda yıkanarak üzerindeki lanetten arınmış ve tüm altını suya aktarmıştı. Yani altın bir paranın ilk defa bu çevrede bulunması herhalde tesadüf değil.
Persler tarafından yıkılan Lidyalılar dünyaya öyle bir miras bırakmış oldu ki, herkes kendini paranın peşinden koşarken buldu. Peki para dediğimiz şey aslında neydi? Para birimlerini temel olarak iki gruba ayırabiliriz:
1. Ağırlık, Maden veya Fiziksel Şekline Göre İsim Alan Para Birimleri
Bizim de 19. yüzyıldan beri kullandığımız Lira, tarih boyunca İtalya da dahil olmak üzere pek çok ülke tarafından kullanılan bir para birimi. Dilbilimsel olarak birebir karşılığı olan Pound ile beraber Birleşik Krallık başta olmak üzere, Mısır, Lübnan, Güney Sudan gibi birçok ülkede kullanılan, esasında ağırlık ölçüsü olan bir para birimi. İki para biriminin ismi o kadar benzer ki, Mısır ve Suriye Pound'una yerlileri Lira diyor. Lira da zaten Latince libra yani "terazi" kelimesinden geliyor ve libre veya livre isimleriyle günümüzde de ağırlık ölçüsü olarak kullanılıyor. Pound'un kökeni de ağırlık ölçüsü ile ilişkilendirilen bir para birimi olan Roma Lirası'ndan geliyor. Romalıların Antik Yunanlar ile karşılaşmasından ve Drahmi'yle (Euro'ya geçene kadar Yunanistan'ın da para birimiydi, Fas ve Ermenistan'da kullanılan Dirhem isimli para biriminin de köküdür) birebir aynı ağırlıkta bir gümüş para çıkarmak istemesinden sonra çıkan Denarius (Kelime anlamı olarak 10 tane demek) isimli para birimini, bugün Kuveyt'ten Libya'ya, Sırbistan'dan Makedonya'ya kadar tüm dünyada popüler olan Dinar ismiyle biliyoruz. Şimdi yalnız Bosna-Hersek'te kalan ancak Euro'ya geçmeden önce Almanya ve Finlandiya'nın para birimi olan Mark da aslında gümüş ağırlığını işaretlemek için kullanılan bir isim. Antik Mezopotamya'da yine gümüş ağırlık ölçüsü karşılığında kullanılan Şekel, bugün İsrail'in para birimidir. Doğrudan altın veya gümüş anlamına gelen o kadar çok para birimi var ki. Hint Rupi'si, Etiyopya Birr'i, Myanmar Kyat'ı birebir gümüş anlamına gelir. Hollanda'nın eski para birimi olan Gulden ve Polonya'nın para birimi Zloti doğrudan altın anlamına gelir. Florin para biriminin bir varyasyonu olan Macar Forint'i de Floransa altını kökeninden gelmektedir. Türki Cumhuriyetlerdeki para birimlerinden Tenge, Türkçe denge / terazi ve Som da saf /altın kelimelerini çağrıştırır. Bugün bildiğimiz madeni paraların rahat taşınabilmesi için (cebi veya keseyi yırtmaması için) daire şeklini alması Çin'e dayanıyor. Yuan, Çince yuvarlak obje anlamına geliyor. Japon Yen'i ve Kore Won'u etimolojik olarak aynı kökene sahip. İlk banknot kullanan uluslardan biri olmasıyla bilinen Moğolların para birimi olan Tugrik de daire anlamına gelen bir sözcük. Rusya para birimi olan Ruble'nin de gümüş kesmek anlamında bir sözcük olduğunu belirteyim (Azerbaycan'ın para birimi Manat ise Rusça madeni para anlamına gelir). Son olarak İspanya'nın eski, Latin Amerika ülkelerinin ve Filipinler'in ise güncel para birimi olan Peso'nun da kelime anlamı ağırlıktır. Peso, 1700'lerde dünyada İspanya Doları olarak biliniyordu ve rezerv para birimi olarak kullanılıyordu. Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere, Kanada, Avustralya, Singapur gibi pek çok ülkede kullanılan Dolar, 1520'de bugünkü Çek Cumhuriyeti'nde Joachimsthal kentindeki gümüş madenlerinde çıkarılıp basılan, Joachimsthaler'in kısaltması olan Thaler sözcüğünden türeyen bir para birimi ve Avrupa'da uzun yıllar bu isimle kullanıldı (Prusya'dan bir örnek aşağıda).
2. Kraliyet Sembolü, Ülke veya Kişilere Göre İsim Alan Para Birimleri
Euro'ya kadar Fransa'nın, halihazırda ise İsviçre başta olmak üzere pek çok ülkenin para birimi olarak kullanılan Frank, "Frenklerin kralı / francorum rex" ifadesinin bir tür kısaltması olarak kullanılır. Latince krallık anlamına gelen Real (Real Madrid'den aklınızdadır), İspanyolca ve Portekizce konuşan birçok devletin eski, Brezilya'nın güncel para birimi olmasının yanı sıra, bugün İran, Suudi Arabistan gibi Orta Doğu ülkelerinden birçoğunda da Riyal ismiyle kullanılmaktadır. Kraliyet simgelerinden olan taç, İskandinavya ülkelerinde Kron, Çek Cumhuriyeti'nde ise Koruna para birimine isim verir. Aslan simgesi de birçok para biriminde geçer. Birebir aslan anlamına gelen Bulgar Leva'sı ve Rumen Ley'inin dışında, milli sembol olarak Gürcistan Lari'si en yakın örnekler. Doğrudan ülkenin ismini alan Afghani, Boliviano dışında Nijerya'nın isminden türeyen Naira'yı da saymak gerekir. Büyük İskender'in kısa söylenişi olan Leka'dan (Alexander'ın kısaltması) ileri gelen Arnavutluk Lek'i ve Venezuela'nın kurucu lideri Simón Bolívar'dan (alttaki grafitide Che Guevara ve Hugo Chávez'in solunda resmedilmiş) isim alan Bolivar dışında Kristof Kolomb'dan ismini alan Kosta Rika Colon'u ve Vasco Núñez de Balboa'nın adını taşıyan Panama Balboa'sı da toprağın kaşiflerinin ismini alan para birimleri (Elbette gönlümüzde İtalyan Aygırı Rocky Balboa'nın yeri ayrıdır). Tabii Avrupa kıtasını temsil eden Euro'yu da bu grupta saymak lazım. Ülkeye has bana göre en ilginç para birimleri ise yağmur anlamına gelen Botswana Pula'sı ve şafak anlamına gelen Zambiya Kvaça'sı. Güney Afrika ve çevre ülkelerinde geçerli olan Rand'ın kökeni ise Johannesburg yakınlarında altın madenlerinin çıkarıldığı Witwatersrand sırtından geliyor, tıpkı Dolar'ın kökeni gibi, bu da suni bir isim.
Nereye gitseniz karşınıza çıkacak parayı anlatmak için bu kadar çaba harcayan, defalarca kez ismini değiştiren, parayı temsil etmek için farklı farklı yöntemler keşfeden insanlık (şimdi kripto dönemine bile denk geldik) paranın araç olarak kullanımını bir türlü beceremedi. Dünyadaki büyük ekonomi ile herkese yalnızca insan olduğu için evrensel bir maaş bağlanabilir. İnsanlar yaşamlarını güvence altına aldıktan sonra zamanlarını diledikleri gibi değerlendirebilirler. Düşünmek, anlamak, duyumsamak, sevmek ve birbirlerini affetmek için vakitleri olur. Kimse, özellikle de çocuklar açlıkla, susuzlukla sınanmaz. Para ile insanlığın tümüne yararlı eserler verilebilir, icatlar yapılabilir. İnsanları birbirine bağlayan ağlar yalansız kurulabilir. Ortaçgil'in şarkısındaki gibi:
Olamaz mı? Olabilir.
Sevgiyle kalın.